Nowotwory: kompendium wiedzy o raku

Gdy masz 15-34 lat, prawie czterokrotnie bardziej grozi Ci śmierć wskutek wypadku niż raka. Według danych GUS w ciągu roku na raka umiera około 450 młodych mężczyzn, a w tym samym czasie na drogach ginie prawie 1700 ich równolatków. Czy to Cię odstrasza od oglądania w Internecie filmików z wypadków? Sądząc po ich popularności – niekoniecznie.

Boimy się raka, bo jeszcze 30-40 lat temu taka diagnoza była niemal równoznaczna z wyrokiem śmierci i nie miałeś większego wpływu na to, co się z Tobą stanie. Nikt nie miał. Dziś, dzięki postępom medycyny, potrafimy już wyleczyć połowę nowotworów. Co więcej – dzięki temu, że coraz lepiej je znamy, wiemy też, jak zminimalizować ryzyko zachorowania.

Dlatego zamiast przewracać strony w poszukiwaniu przyjemniejszego tematu, przełam naturalną niechęć i dowiedz się, co to w ogóle jest ten straszny rak, co robić, żeby nie zachorować, i jak reagować, gdy jednak Cię trafi . Krótko mówiąc, pokonaj strach i odzyskaj kontrolę.

Jeden drobny błąd, czyli uszkodzenie DNA

Według raportu American Cancer Society z 2010 roku, od początku lat 90. śmiertelność z powodu nowotworów spadła w USA o 21% wśród mężczyzn i o 12% wśród kobiet.

Twoje ciało zbudowane jest z komórek jak dom z cegieł. Z ilu? Liczba jest szokująca. Uczeni z University of Bologna szacują, że w ciele człowieka jest około 37 bilionów komórek. Bilionów. Komórki żyją krócej niż cały organizm. Dzielą się, obumierają i są zastępowane nowymi.

Robią to zgodnie z instrukcją zapisaną w kodzie genetycznym. Komórka „wie”, co ma robić, kiedy ma się podzielić i kiedy umrzeć właśnie dzięki DNA. Każda nowa komórka, żeby była zdrowa, musi mieć dokładnie przypisany cały zestaw genów.

Przypominamy: komórek jest 37 bilionów, czyli DNA musiało zostać powielone w bilionach kopii. Nic więc dziwnego, że czasami kopia zawiera błąd. To się zdarza często, jednak w instrukcji jest zapisane, że jeśli kopia będzie niedokładna, komórka musi ulec samozniszczeniu, czyli apoptozie.

Niestety, czasami – zważywszy na niewyobrażalną ilość podziałów komórkowych – kopia jest zepsuta w takim miejscu, które nie ulega naprawie. I wtedy powstaje komórka zmutowana, obca. Ona zaczyna się dzielić częściej i chętniej niż komórki zdrowe, na domiar złego nie ma mechanizmu samozniszczenia – w pewnym sensie jest nieśmiertelna. I to jest właśnie początek nowotworu.

Łagodne i złośliwe, czyli nie każdy zabija

Gdybyśmy mieli narzędzia, które pozwalają wykryć raka już na tym najwcześniejszym etapie, zanim tkanka nowotworowa (czyli zbiorowisko zmutowanych komórek) zrobi się duża, moglibyśmy przestać się bać raka.

Niestety, większość nowotworów jest na tyle sprytna, że póki są słabe i podatne na leczenie (te fazy nazywają się inicjacją i promocją), siedzą w ukryciu jak myszki pod miotłą i nie dają zauważalnych objawów.

Człowiek sobie żyje, a zmutowane komórki się w nim namnażają, nabierają sił, budują sobie własne, gęste naczynia krwionośne (żeby mieć dostawy energii), a gdy już czują się silne, przechodzą do ataku (ten etap nazywany jest progresją).

Wtedy już tkanka nowotworowa zaczyna groźnie naciekać na zdrowe tkanki, zaburzając ich funkcjonowanie; w wielu przypadkach dochodzi też do przerzutów. Jednak nie wszystkie zmutowane komórki są agresywne.Znaczną część stanowią nowotwory łagodne – wyróżniają się one tym, że nowa tkanka jest zazwyczaj dobrze ograniczona, otoczona czymś w rodzaju torebki.

Takie zmiany jest łatwo usunąć: wystarczy sprawny chirurg z ostrym skalpelem, który wytnie guza z zapasem i już – pacjent może o guzie zapomnieć. Niektóre zmiany nowotworowe (np. włókniaki) w ogóle nie wymagają interwencji, bo rosną na tyle wolno, że nie stanowią zagrożenia.

Gorzej wygląda sytuacja z nowotworami złośliwymi. Tych są dwa rodzaje: złośliwe miejscowo i – najgroźniejsze – nowotwory złośliwe, które dają przerzuty.

Słowem, które na korytarzach oddziałów onkologicznych budzi największy lęk, są „przerzuty”. Taka diagnoza to rzeczywiście zła wiadomość dla pacjenta, bo świadczy o tym, że nowotwór zdążył już wysłać w różne miejsca swojego żywiciela oddziały zmutowanych komórek, które jak spadochroniarze w czasie wojny zajęły przyczółki w innych organach.

Nowotwory płuc, krtani i tchawicy to największe zagrożenie. Stanowią 21% zachorowań i są przyczyną aż 33% zgonów. To właśnie dlatego na każdej paczce papierosów widzisz ostrze- żenie.

Czyli np. rak płuca wysyła przez krew swoje komórki, które osiadają w mózgu i tam zakładają nową kolonię. Przerzuty najczęściej wędrują albo naczyniami krwionośnymi, albo naczyniami limfatycznymi. W tych ostatnich znajdują się specjalne filtry, zwane węzłami chłonnymi, które jak bunkry obrońców plaży Omaha są w stanie przez jakiś czas stawiać opór inwazji, zatrzymując wędrujące komórki nowotworowe.

To dlatego właśnie, gdy usuwa się guza, często wycina się również najbliższe mu węzły chłonne, zwane węzłami wartowniczymi – zakłada się bowiem, że rak też już tam jest.

Kwestia eksploatacji, czyli wpływ środowiska

Gdyby spytać człowieka z ulicy, skąd się biorą nowotwory, zapewne wspomni coś o genach. Skoro bowiem te choroby wynikają z mutacji genetycznych, to pewnie niektórzy mają raka w genach... Owszem. Niektórzy rzeczywiście mają, ale nawet ci, którzy posiadają pewne genetyczne predyspozycje, wcale nie są skazani.

Najczęściej w DNA takich osób zapisana jest podatność na uszkodzenie; bardzo rzadko jest to nieodwołalne fatum. W zdecydowanej większości przypadków na rozwój raka mają wpływ czynniki zewnętrzne. To, jak się odżywiasz, gdzie mieszkasz, gdzie pracujesz, jak długo przebywasz na słońcu, oraz – to jest najłatwiejsze do wyeliminowania – ile pijesz i ile palisz.

Ocenia się, że to właśnie czynniki środowiskowe są odpowiedzialne za 90% zachorowań – nowotwory „odziedziczone” po przodkach to jedynie od 5 do 10% przypadków. Dziś może Ci się jeszcze wydawać, że jesteś w trybie nieśmiertelności, ale już około 40. roku życia, gdy zaczynają chorować Twoi rówieśnicy, zaczynasz się orientować, że jednak nie, nie ma cheaterskich kodów do życia.

Żeby zatem za parę lat nie żałować straconych szans, już dzisiaj przyjmij do wiadomości, że od tego, co robisz dziś, zależy, co będziesz w stanie zrobić pojutrze. Na przykład, czy będziesz w stanie oddychać.

Wzmocnij obronę, czyli nie psuj sobie DNA

Rak płuc, najczęstszy i najbardziej śmiercionośny u facetów, jest okrutniejszy niż inkwizycja. Zanim zabije, najpierw torturuje, odbierając możliwość odetchnięcia pełną piersią. A ryzyko dostania się w jego łapy można drastycznie zmniejszyć w prosty sposób – nie kupując od jutra papierosów.

Podobnie jest z rakiem przełyku i krtani. Wystarczy przestać się upijać (góra dwa piwa lub dwa drinki dziennie!) i zrezygnować z tytoniu, żeby zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka krtani aż 300 razy.

Kontratakuj, czyli rak to nie wyrok

Co roku w całej Polsce diagnozę „ma pan raka” słyszy tylko 500 facetów przed 35. rokiem życia. Ryzyko, że przed 40-ką dowiesz się, że masz raka, jest więc niewielkie. Ale jednak istnieje. Dlatego dobrze jest wiedzieć, po czym można poznać najszybciej, że gdzieś tam, w głębi Twojego organizmu, zaczynają powstawać mutanty.

Niepokojące objawy, które koniecznie trzeba skonsultować z lekarzem, to: gwałtowna utrata wagi bez znanej przyczyny; gorączka utrzymująca się dłuższy czas mimo braku innych objawów; skłonność do pojawiania się siniaków; powiększone węzły chłonne; wyczuwalne guzy oraz zmiany na skórze i krew w kale.

Gdy zauważysz u siebie lub u kogoś bliskiego któryś z tych symptomów, nie zwlekaj ze strachu i nie licz, że samo przejdzie. Bo jeśli nie przejdzie, to właśnie stracisz największe szanse na wygraną. A że z rakiem wygrać można, zdołaliśmy Cię już chyba przekonać, prawda?

Według danych Krajowego Rejestru Nowotworów rak jelita grubego zajmuje w Polsce drugie miejsce pod względem liczby zgonów mężczyzn. Na szczęście jest to jeden z tych nowotworów, przed którym można się aktywnie bronić.

Młode kobiety chorują na raka dwa razy częściej niż mężczyźni. Dlatego uważnie obserwuj swoją dziewczynę, a gdy zauważysz niepokojącą zmianę, dodaj jej otuchy i zaprowadź do lekarza.

Gdy masz 20-40 lat i nikt w Twojej rodzinie nie chorował na raka jelita, w zasadzie wystarczy, jeśli będziesz zapewniał sobie odpowiednią ilość błonnika i ruszał się trochę więcej niż król Zygmunt na kolumnie. Aktywną obronę warto natomiast zacząć po czterdziestce.

Najprostsze badanie, Twoja pierwsza linia obrony, to badanie kału na krew utajoną. Kosztuje tylko 10 zł. Warto je robić co rok. Według strony onkologia.org.pl (swoją drogą to najlepsza polska strona o raku) taki zwyczaj zmniejsza ryzyko śmierci z powodu raka jelita aż o 33%.

Gdy test wykryje krew w kale, trzeba zgłosić się na kolonoskopię.To wyjątkowe badanie, bo lekarz już podczas diagnozy może Cię wyleczyć. W jaki sposób? Rak jelita powstaje ze stanów przednowotworowych, tzw. polipów.

Gdy lekarz, po wprowadzeniu kolonoskopu do odbytu (to jest ta mniej radosna część) zauważy jakieś polipy, może je od razu usunąć. Proste i bardzo skuteczne. Jeśli w drugiej połowie życia powtarzasz kolonoskopię co 10 lat, ryzyko raka jelita spada nawet o 90%.

PET prawdę Ci powie

W starciu z nowotworami Pozytonowo-Elektronowa Tomografia jest jak system amerykańskich satelitów nad Afganistanem. Nigdy wcześniej nie mieliśmy maszyny, która potrafiłaby tak dokładnie przeskanować całe ciało i wykryć najmniejsze nawet zmiany nowotworowe.

Dzięki PET-owi lekarze są w stanie nie tylko wykryć nowotwór, ocenić reakcję na leki w trakcie chemioterapii, poszukać nawrotów po wycięciu i znaleźć ogniska przerzutów, ale również - i to jest zupełnie wyjątkowe – powiedzieć z około 90-proc. pewnością, że „nie ma pan raka”.

Dla ludzi, którzy przeszli piekło diagnozy, takie potwierdzenie to trudna do przecenienia ulga. PET potrafi też zdiagnozować wiele innych chorób, m.in. Alzheimera, zanim wystąpią kłopoty z pamięcią. Niestety, badanie jest dość drogie: prywatnie kosztuje od 4000 zł wzwyż.

Nie każdy rak to rak

Chociaż zwyczajowo rakiem nazywa się wszystkie nowotwory, w medycynie nazwa „rak” zarezerwowana jest dla złośliwych nowotworów wywodzących się z nabłonka. Nazwy innych nowotworów wywodzą się z tkanki, z której powstają, czyli np. w mięśniach są mięsaki, a w układzie chłonnym chłoniaki.

Czynniki ryzyka – nie narażaj się bez sensu

Palenie

Mniej więcej co trzeci nowotwór to skutek palenia. Wiemy, to już jest nudne, ale jeśli nie rzucisz palenia, bardzo ryzykujesz.

Wódka

Kolejna nudna, ale niestety prawdziwa informacja. Nadużywanie alkoholu może prowadzić do raka przełyku, wątroby i innych.

Słońce

W Polsce zagrożenie nie jest duże, jednak jeśli jedziesz na wakacje na południe, stosuj filtry – życie jest ważniejsze niż opalenizna.

Komórki

Szkodliwe działanie nie jest bezspornie udowodnione, ale spanie z telefonem przy głowie to niepotrzebna brawura.

Czerwone mięso

Jeśli jesz go dużo, na dodatek mocno spieczone, zwiększasz ryzyko zachorowania na raka jelita.

Ekrany

Wg National Cancer Institute siedzący tryb życia (a jak tu oglądać TV na stojąco?) zwiększa ryzyko nowotworów.

Brak szczepień

Zakażenie wirusem WZW B może prowadzić do raka wątroby. Szczepionka jest najlepszą ochroną.

Śmieciowe żarcie

Ryzyko raka rośnie, jeśli Twoja dieta opiera się na produktach pełnych konserwantów i sztucznych dodatków.

Departament Statystyk MH podaje:

Zabójcy facetów - gdzie atakują złośliwe dranie, które zabijają Polaków:

31% płuca, 12% jelito, 8% prostata, 7% żołądek, 5% pęcherz, 4% trzustka, 33% inny narząd

Zabójcy kobiet - gdzie atakują złośliwe dranie, które zabijają Polki:

15% płuca, 13% pierś, 12% jelito grube, 6% jajnik, 6% trzustka, 5% żołądek, 43% inny narząd

MH 09/2014